Trong lịch sử dân tộc Việt Nam, những con người xuất chúng không chỉ được nhớ đến bởi những cống hiến lớn lao, mà còn bởi nền tảng nhân cách được nuôi dưỡng từ thuở thiếu thời. Một trong những tấm gương ấy chính là Cụ Nguyễn Sinh Sắc – thân phụ của Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại. Tuổi thơ của Cụ gắn liền với làng Sen, mảnh đất quê hương hiền hòa nhưng cũng chất chứa nhiều gian khó, nơi đã hun đúc nên tinh thần thanh bạch, kiên cường và nhân cách cao đẹp.

Cụ Nguyễn Sinh Sắc sinh năm Nhâm Tuất (1862), tại làng Kim Liên – thường gọi thân thương là làng Sen, thuộc xã Chung Cự, tổng Lâm Thịnh, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An (nay là xã Kim Liên, huyện Nam Đàn). Làng Sen nằm bên triền núi Hồng, soi bóng dòng Lam Giang, là miền quê nổi tiếng với cảnh sắc mộc mạc, thanh bình. Trước cổng làng là hồ sen bát ngát, mỗi độ hè về lại tỏa hương thơm ngát, gắn bó với tên gọi làng suốt bao đời.

Nhưng làng Sen không chỉ đẹp ở cảnh vật mà còn giàu truyền thống hiếu học, cần cù, yêu nước. Vào cuối thế kỷ XIX, khi thực dân Pháp bắt đầu áp đặt ách thống trị, không khí đấu tranh gìn giữ độc lập lan tỏa khắp mọi miền. Người dân Nghệ Tĩnh nói chung, Nam Đàn nói riêng, nổi tiếng với tinh thần quật cường, kiên trung. Chính bầu không khí ấy đã sớm thấm vào máu thịt của cậu bé Nguyễn Sinh Sắc, nuôi dưỡng trong tâm hồn Cụ khát vọng sống có ích và tình yêu sâu nặng với quê hương, đất nước.

Thân sinh của Cụ Sắc là Nguyễn Sinh Nhậm, một nông dân hiền lành, chịu khó; thân mẫu là bà Hà Thị Hy, người phụ nữ tần tảo, giàu đức hy sinh. Tuy nhiên, tuổi thơ của Cụ không được dài lâu bên vòng tay cha mẹ. Mới lên 3 tuổi, Cụ mất cha; năm 4 tuổi, Cụ lại mồ côi mẹ. Chỉ trong một thời gian ngắn, cậu bé Nguyễn Sinh Sắc đã phải đối diện với những nỗi mất mát khôn cùng.

Sau đó, Cụ được ông ngoại đưa về nuôi dưỡng. Nhưng định mệnh nghiệt ngã chưa dừng lại, ông ngoại cũng sớm qua đời. Khi chưa đầy mười tuổi, Cụ đã ba lần tiễn biệt những người thân yêu nhất của đời mình. Chính chuỗi biến cố ấy đã khiến tâm hồn cậu bé trở nên sâu sắc, giàu lòng cảm thông và giàu nghị lực – những phẩm chất theo Cụ suốt cả cuộc đời.

Mồ côi cha mẹ, không có điều kiện học hành đầy đủ như bạn bè đồng trang lứa, Nguyễn Sinh Sắc phải sống nương nhờ gia đình người anh cùng cha khác mẹ là Nguyễn Sinh Trợ. Gia cảnh nghèo khó, Cụ phải làm đủ công việc nặng nhọc: phụ giúp việc nhà, trông em nhỏ, chăn trâu, cắt cỏ.

Tuy vậy, chính những ngày tháng chăn trâu trên đồng cỏ ven sông Lam lại trở thành trường học đầu tiên của Cụ. Trên lưng trâu, cậu bé Sắc ngắm cảnh núi Hồng, lắng nghe câu hò ví dặm của người dân xứ Nghệ, và quan trọng hơn cả, được tiếp xúc với chữ nghĩa. Mỗi khi biết có lớp học của thầy đồ Vương Thúc Mậu gần đó, Cụ thường lân la buộc trâu vào bụi tre, rồi thập thò ngoài cửa lớp, chăm chú lắng nghe thầy giảng. Những bài học "nghe lỏm" ấy đã nuôi dưỡng trong cậu bé một tình yêu đặc biệt với tri thức, khát vọng được cắp sách đến trường như chúng bạn.

Hình ảnh "cậu bé trong manh áo tơi, ngồi co ro trên lưng trâu say sưa đọc sách" đã trở thành một ký ức đẹp đẽ, biểu tượng cho tinh thần hiếu học vượt khó của Cụ Nguyễn Sinh Sắc – cũng là hình ảnh thường được nhắc lại khi kể về truyền thống học tập của gia đình Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Một bước ngoặt lớn đến với Nguyễn Sinh Sắc khi Cụ tròn 16 tuổi. Trong một lần đi qua làng Sen, Cụ Hoàng Xuân Đường, một nhà nho uyên bác và đức độ, bắt gặp cậu bé nghèo chăm chú đọc sách bên lưng trâu. Cảm phục tài năng và tinh thần hiếu học, Cụ Hoàng quyết định xin phép gia đình nhận Nguyễn Sinh Sắc về nuôi dạy như con.

Được học hành bài bản trong sự chỉ dạy nghiêm khắc nhưng tận tình của thầy, Cụ Sắc nhanh chóng bộc lộ tư chất thông minh xuất chúng, trở thành học trò giỏi nổi tiếng trong vùng. Chẳng bao lâu, Cụ đã có tiếng "văn hay chữ tốt", được mọi người nể trọng.

Trong khoảng thời gian này, Nguyễn Sinh Sắc không chỉ tiếp thu kiến thức Nho học mà còn được hun đúc những giá trị đạo đức từ người thầy: sống chính trực, yêu thương dân nghèo, giữ khí tiết của một nhà nho yêu nước. Đây chính là nền tảng để Cụ sau này lựa chọn con đường vì dân, vì nước, chứ không màng vinh hoa phú quý.

Ba năm sau khi được Cụ Hoàng Xuân Đường nhận nuôi, Nguyễn Sinh Sắc càng ngày càng bộc lộ phẩm chất của một thanh niên thông minh, chân thật, siêng năng, giàu tình cảm. Cảm mến chàng trai, Cụ Hoàng quyết định gả con gái lớn Hoàng Thị Loan cho Cụ.

Đám cưới diễn ra năm 1883 tại làng Hoàng Trù – chỉ cách làng Sen một quãng ngắn. Để giúp đôi vợ chồng trẻ có nơi an cư, Cụ Hoàng dựng cho họ một căn nhà lá ba gian giản dị trong vườn. Chính tại mái ấm mộc mạc này, gia đình nhỏ của Cụ Nguyễn Sinh Sắc đã trải qua những năm tháng đầy tình yêu thương, nhưng cũng chất chứa biết bao khó nhọc.

Tình yêu thương và sự hy sinh của bà Hoàng Thị Loan, cùng với tinh thần kiên định của chồng, đã tạo nên môi trường nuôi dưỡng các con nên người. Bà lần lượt sinh bốn người con: Nguyễn Thị Thanh (1884), Nguyễn Sinh Khiêm (1888), Nguyễn Sinh Cung – tức Chủ tịch Hồ Chí Minh (1890), và Nguyễn Sinh Xin (mất sớm khi còn nhỏ). Chính từ ngôi nhà tranh ấy, những hạt mầm nhân cách đầu tiên đã được gieo vào tâm hồn Người con vĩ đại của dân tộc.

Điều đặc biệt ở Cụ Nguyễn Sinh Sắc là trong suốt cuộc đời, Cụ luôn giữ một nếp sống giản dị, thanh bạch, không chạy theo danh lợi. Câu nói nổi tiếng của Cụ:

"Vật dĩ quan gia vi ngô phong dạng"
tạm dịch: "Chớ lấy lối sống nhà quan làm phong cách nhà mình".

Lời dạy giản dị mà sâu sắc này chính là kim chỉ nam cho cả gia đình. Dù từng đỗ đạt cao trong khoa cử, từng làm quan triều Nguyễn, nhưng Cụ Sắc không chấp nhận cảnh cúi đầu trước thực dân Pháp, không màng phú quý, mà chọn trở về sống cùng dân, chan hòa cùng dân.

Từ chính lời dạy và tấm gương của cha, Chủ tịch Hồ Chí Minh sau này đã kế thừa và phát huy thành nếp sống giản dị, gần gũi, hết lòng vì nhân dân. Có thể nói, tinh thần liêm khiết, thanh bạch của Cụ Nguyễn Sinh Sắc đã trở thành một di sản tinh thần vô giá để lại cho các thế hệ.

Những năm tháng ấu thơ tại làng Sen của Cụ Nguyễn Sinh Sắc không chỉ là câu chuyện về một cậu bé mồ côi vượt khó, mà còn là minh chứng cho sức mạnh của nghị lực, tình yêu quê hương và tinh thần hiếu học. Từ đồng cỏ, bờ tre, lớp học nhỏ nơi quê nghèo, đã lớn lên một con người làm rạng rỡ truyền thống nho học Việt Nam, một tấm gương thanh bạch liêm chính, và trên hết là người cha đã hun đúc nhân cách cho Chủ tịch Hồ Chí Minh – lãnh tụ kính yêu của dân tộc.

Ngày nay, khi đến với Khu di tích Nguyễn Sinh Sắc, mỗi du khách không chỉ tìm về dấu ấn của một nhân vật lịch sử, mà còn được sống lại trong không gian làng Sen xưa – nơi ươm mầm những giá trị tinh thần bất diệt. Chính từ những năm tháng ấu thơ ấy, đã hình thành nên một con người để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử Việt Nam.